Uluslararası hukuk sistemindeki en üst mahkeme olan Uluslararası Adalet Divanı (ICJ), 23 Temmuz 2025 tarihinde, iklim değişikliğinin insanlık için varoluşsal bir tehdit olduğunu vurgulayan ve iklim krizi ile mücadelenin devletler için hukuki bir sorumluluk olduğunu ilan eden bir tavsiye görüşü yayınladı.
Hukuki Bir Sorun Olarak İklim Değişikliği
Uluslararası Adalet Divanı, çığır açan bir ilk olan görüşünde, devletlerin sera gazı emisyonlarını önlemek, insanları ve ekosistemleri iklim zararlarından korumak ve şimdiki ve gelecek nesillerin yaşam, sağlık, gıda, su ve temiz çevre haklarını korumak için bağlayıcı yasal yükümlülükleri olduğunu ilan etti. Bu görüş, iklim değişikliğinin sadece bir çevre krizi değil, aynı zamanda bir insan hakları ve adalet sorunu olduğunu ve eşitlik, ihtiyatlılık ve nesiller arası sorumluluk ilkeleri çerçevesinde acil ve işbirliğine dayalı küresel eylem gerektirdiğini açıkça ortaya koyuyor. Uzmanlara göre bu tavsiye niteliğindeki görüş, hiçbir hükümetin görmezden gelemeyeceği güçlü bir hukuki ve ahlaki emsal oluşturuyor.
Devletler Yükümlü, Şirketler Sorumlu
Mahkeme tavsiye görüşüyle, iklim değişikliğinin uluslararası hukukta, özellikle devletlerin insan hakları yükümlülükleri açısından ciddi sonuçları olduğunu vurgulamıştır.
Görüşte devletlerin sorumlulukları ayrıntılı olarak belirtilirken, şirketlerin sorumlulukları daha dolaylı olarak, devletlerin özel aktörleri düzenleme ve denetleme sorumlulukları çerçevesinde ele alınmaktadır. Mahkemenin görüşü devletlerin birincil yasal sorumluluğu taşıdığını, ancak düzenleme ve uygulama yetkilerini kullanarak şirketlerin sorunun bir parçası değil, çözümün bir parçası olmalarını sağlamaları da gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.
| Sorumluluk Alanı | Devletler – Hukuki Yükümlülükler | Şirketler – Beklenen Sorumluluklar |
| Zararın Önlenmesi | Yetki alanı veya kontrolü altındaki faaliyetlerin düzenlenmesi de dahil olmak üzere iklim sistemine ciddi zarar verilmesini önlemek için gerekli tüm tedbirleri almak. | Sera gazı emisyonlarına veya çevresel bozulmaya önemli ölçüde katkıda bulunan faaliyetlerden kaçınmak. |
| Emisyon Azaltımı | Paris Anlaşması’ndaki 1,5°C hedefiyle uyumlu, iddialı ulusal katkı beyanları (NDC) belirlemek ve uygulamak; yerel azaltım politikaları hayata geçirmek. | Operasyon ve tedarik zincirindeki emisyonları azaltmak; küresel iklim hedefleriyle uyumlu bilim temelli hedefler belirlemek. |
| Uyum (Adaptasyon) | Özellikle kırılgan topluluklara öncelik vererek iklim etkilerine uyum sağlamak için önlemler geliştirmek ve finanse etmek. | Operasyonlar ve topluluklar üzerindeki iklim risklerini değerlendirmek; insanları ve ekosistemleri koruyacak uyum önlemlerine yatırım yapmak. |
| İşbirliği ve Destek | Özellikle gelişmekte olan ve kırılgan ülkelere finansman, teknoloji transferi ve kapasite geliştirme desteği sağlamak. | Temiz teknoloji, uzmanlık ve yenilikleri paylaşmak; kırılgan bölgelerde düşük karbon projelerini desteklemek. |
| Özen Yükümlülüğü ve Düzenleme | Kamu ve özel aktörlerin iklim yükümlülüklerine uymasını yasa, denetim ve yaptırımlarla sağlamak. | Operasyon ve tedarik zincirinde iklimle ilgili özen yükümlülüğünü uygulamak; çevre ve insan hakları düzenlemelerine uymak. |
| İnsan Haklarının Korunması | Bugünkü ve gelecek nesillerin yaşam, sağlık, gıda, su ve temiz çevre haklarını güvence altına almak. | İş faaliyetleriyle bağlantılı iklim kaynaklı olumsuz etkileri önleyerek, hafifleterek ve gidererek insan haklarına saygı göstermek. |
| Hesap Verebilirlik | İhlallerde zararın durdurulması, tekrarın önlenmesi ve tazmin (iade, tazminat, tatmin) sağlamak. | İklim zararları için sorumluluk üstlenmek; onarım ve adil dönüşüm süreçlerine katkıda bulunmak. |
| Şeffaflık | Uluslararası anlaşmalar kapsamında azaltım, uyum ve işbirliği konularındaki ilerlemeyi raporlamak. | Emisyonları, iklim risklerini ve azaltım hedeflerindeki ilerlemeyi kamuya açıklamak. |
Görüşün Önemi: Yargı Alanında Bir İlk
Bu görüş, uluslararası mahkemenin, iklim değişikliği ile ilgili devletlerin yasal yükümlülüklerini açıkça ele alan ilk tavsiye görüşüdür. İklim yükümlülükleri ile yerleşik insan hakları sözleşmeleri arasında resmi bir bağlantı kurması, teknik çevre hukukunun ötesine geçerek, iklim meselesini adalet, etik ve ortak sorumluluk açısından ele alması da görüşü benzersiz kılıyor.
Tavsiye niteliğinde olsa da, tavsiye görüşünün gerekçesi iklimle ilgili davalarda ulusal ve uluslararası mahkemelere yol gösterebilir.
Temiz Hava Hakkı Platformu Koordinatörü
Deniz Gümüşel
